EDİRNEKÂRİ (Edirne İşi Bezeme)
Edirnekari ya da diğer adıyla Edirne işi bezeme, çeşitli malzemeler üzerine boya ile yapılan süsleme işinin, Edirne'ye özgü bir yöntem ve teknikle gerçekleştirilmesine verilen addır.Edirnekari ahşap, karton ve deri gibi malzeme üzerine boya ve cila ile yapılan motif ve kompozisyonlar halinde uygulanır. Süslemede natüralist çiçek, yaprak, meyve motifleri kullanılır. Daha çok çeyiz sandıkları, yazı çekmeceleri, para kutuları, cilt kapakları gibi dekoratif eserler üzerine uygulanır. Aynı süsleme anlayışı, Edirne mezar taşlarında da ifadesini bulur.
Edirnekari'de kullanılan boyaların bozulmaması en önemli özelliklerden biridir. Osmanlıların 15. yüzyıldan itibaren kullandığı bu teknik ilk kez Edirne'de uygulanmış daha sonra İstanbul, Bursa, Diyarbakır, Erzurum gibi Anadolu kentlerine yayılmış olduğu için bu adla anılmıştır.
El sanatları bir milletin yüzyıllar boyu süregelen yaşamı boyunca oluşan ve kuşaktan kuşağa aktarılan en önemli kültür varlıklarıdır.
Edirnekari lake işleri ahşap, karton ve deri gibi malzeme üzerine boya ve cilayla yapılan motiflerin yer aldığı bir süsleme biçemidir. Bu süslemelerde en çok natüralist çiçek, yaprak ya da meyve motifleri kullanılır. Yeşil, açık mavi, kahverengi, kırmızı ve açık sarı zemin üzerine işlenen çiçekler tek tek olabilecekleri gibi bir vazo içinde ya da ortadan kurdeleyle bağlı bir buket biçiminde olabilir. Bu sanatçıların en büyük esin kaynağı doğadır.
Kavukluk, sehpa, koltuk, kanepe, vitrin ve karyola gibi ahşaptan yapılmış ev eşyası XVIII.yüzyılın başından itibaren, daha çok Edirnekâri dediğimiz teknikle dekore edilmiştir. Bu teknik, altın, yaldız, yeşil ve kırmızı renklerin değişik tonlarının lâke usulü ile yapılması suretiyle elde edilir.
Edirnekâri ağaç işleri üç bölüme ayrılır
1- Oyma eserler
2 - Kakma eserler
3 - Boya bezekli eserler
Teknik yönden yapılan bu ayrımdan başka, eserler kullanım alanlarına göre de gruplara ayrılır.
Dekoratif eserler
a- Tavan işlemeleri
b- Yüklük ve köşe dolapları
c-Trabzan ayakları
Ev içinde eşya olarak kullanılan Edirnekariler
a- Sofra, sini altları
b- Kavukluklar
c- Yazı çekmeceleri ve sandıklar
d- Rahleler ve diğer eserler
Edirnekarilerin diğer özelliklerini de beş maddede sıralayabiliriz.
1- Edirnekâri ağaç işlemelerinde geometrik motifler çok az kullanılmıştır.
2- Bir çok eserde barok tesir bazen kuvvetli olarak hissedilmektedir.
3- Genelikle lale, sümbül, karanfil, çiçek buketi, meyve gibi bitkisel motifler kullanılmakta tali olarak geometrik (daire, kemer, yıldız gibi) ve rumi kıvrımlara yer verilmektedir. 4- Boya bezekli eserlerde susen yeşili, mor, safran sarısı,hindiba esmeri ve kahve esmeri gibi nebati boyalar kullanılmıştır.
5- Ağaç cinslerinden ceviz, dut, meşe, kestane, şimşir,ıhlamur tercih edilmiştir.
OYMA ESERLER
Sini sofra altları
Tamamen Edirne'ye has bir teknikle çok köşeli olarak yapılan bu eserlerin bir altlık veya kaide olarak yapıldıkları için üst kısımları düz ve tezyinatsızdır.Oyma suretiyle işlenen yan cephelerinde muayyen bir kompozisyon her iki köşe arasında tekrar eder. Köşelerde uzun ucu kıvrık bir palmet çok güzel bir ayak süsü teşkil eder. Bu şekil doğrudan doğruya yabancı tesir olarak kabul edilir.
Ancak diğer motifler bilhassa üstteki kubbe veya kemer motifi doğrudan doğruya yerli olup, Edirne'de sevilen bir motiftir. Türk mimarisinde bu tip motiflerle bezeli tezyinata çok rastlanır.
Kavuklar
Daha ziyade rokoko işlemelerle süslü bulunan Edirne işi kavuklar, zemini yeşil ve kabartmaları altın yaldızla boyanmaktadır. Rokoko kıvrımlar arasında yer yer yüksek kabartma olarak işlenmiş çiçek rozetler bulunur. Ortada küçük ve yuvarlak bir çerçeve ve içerisinde "Ya Maşallah" ibaresi bulunmaktadır, İstanbul ve Anadolu'da bu kavuklara örnekler görülmesi ya çeşitli sebeplerle Edirne'den alındığını veya Edirnekâri kavuklara benzetilmek istendiğini ifade eder. Bu kavuklarda renkler ve boyalar tamamen orjinaldir.
Tavan işlemeleri
Edirne evlerinde çok kullanılan tavan tezyinatı bilhassa 19.yy'ın başlarında rokoko ve barok süslerle daha da geliştirilmiştir. Ancak, yalnız yerli motifleri havir örnek bulunamamıştır. Bitkisel Edirne boyalarıyla boyanan bu tavan işlemelerinin gülçeleri bilhassa dikkate değer.
Trabzan ayakları
Edirnekâri ağaç işlemeciliğinin en güzel örneklerinden olan bu eserler oyma bitkisel süslü ve boyalıdır. Ayaklar helezoni ve silindiriktir. Üzerlerine yüksek ve alçak kabartma olarak tezyinat işlenmiştir.Ayakların dip taraflarına muhtemel ayak darbeleri için düz bir süpürgelik bırakılmıştır. Bunun üzerinde dolama da tabir edilen sarmaşık motifler işlenmekte ve rokoko kıvrımlara rastlanmaktadır.
Bu kabartma motifler klasik Türk sanat eserlerinden olan cami kapıları ve rahleler üzerine yapılan girifit bitkisel motiflerin bir halk sanatkarı elinde aldığı şekil olarak gösterilebilir.
KAKMA ESERLER
Sedef kakma olarak yapılmış eserlerimiz bulunmasına rağmen gerek müzede ve gerekse Edirne ev ve camilerinde Edirne'yi temsil edebilecek tipik eserlere rastlanmamaktadır. Sanat dallarında bu kadar ilerlemiş bir merkezde bu çeşidin gelişmemiş olması iddia edilemez. Ancak Edirnekâri kakma eserlerin çeşitli sebeplerle başka yerlere gitmiş olması ihtimali kuvvetlidir.
BOYA BEZEKLİ ESERLER
Yüklük ve köşe dolapları
Türkiye'nin bir çok bölgelerinde son zamanlara kadar kullanılan bu ev içi mefruşatı Edirne'de özel bir mevkiye ve üstünlüğe sahiptir. Edirne'de yüklük, köşe dolabı, pencere pervazları divan olarak kullanılan kanepeler bir manzume olarak ele alınmakta ve en güzel motifler güzel boyalarla işlenmektedir. Bu ağaç eserlerinin İstanbul ve diğer şehirlerde daha az tezyinatlı olanlarına rastlanır. Ancak aradaki gerek form ve gerekse renk ve motif ayrılıkları hemen dikkati çeker. Edirne evlerinin köşklü odalarına ve odanın kapı karşısındaki pencereli duvarına monte edilen bu manzume için odaların planı özel olarak yapılır veya değiştirilir. Duvar üzerine açılacak iki pencere arasına yüklük gelmeli ve bu yüklük duvarın her iki köşesine pencere pervazları ve pencere önündeki oyma kanepelerle bağlanmalıdır.
